Theobald Böhm (1794–1881) i jego przełomowe dokonania
Theobald Böhm urodził się 9 kwietnia 1794 roku w Monachium jako najstarszy z jedenaściorga rodzeństwa. W wieku 13 lat podjął pracę u swojego ojca, Karla Friedricha Böhma, w pracowni złotniczej w rodzinnym mieście. Od 1810 roku pobierał lekcje gry na flecie u Johanna Nepomuka Kappelera (1776–1825) i zaledwie po dwóch latach nauki został pierwszym flecistą monachijskiego Isartor Theater. W 1818 roku został członkiem Królewskiej Orkiestry Dworskiej w Monachium, a od 1830 do 1848 roku był jej pierwszym flecistą. Böhm zdobył również wielką renomę jako nauczyciel fletu.
Lista dzieł muzycznych skomponowanych przez Böhma składa się z 37 skatalogowanych oraz 54 nieskatalogowanych utworów na flet (w tym 26 utworów na flet altowy). Ponad dwadzieścia jego kompozycji można zamiennie wykonywać w wersji z fortepianem lub z orkiestrą. Theobald Böhm był także, a może przede wszystkim, konstruktorem instrumentów. Możemy jedynie spekulować nad liczbą wykonanych przez niego fletów. Zachowało się około 300 instrumentów wyprodukowanych przez jego warsztat, z czego około połowa znajduje się w muzeach na całym świecie. Na temat budowy oraz wykonawstwa fletowego napisał również traktat Die Flöte und das Flötenspiel (1871).
Jako wynalazca Theobald Böhm dokonał ważnych udoskonaleń w różnych dziedzinach. Na swoim koncie miał patenty z zakresu produkcji pozytywek (patent ok. 1816 roku), czy budowy fortepianów (patent w 1835 roku), ale także wynalazki służące rozwojowi przemysłu, jak transmisja mocy w maszynach rotacyjnych (srebrny medal Society of Arts w Londynie w 1835 roku), ulepszenie składu żelaza (patent w 1835 roku), czy pozyskiwanie i spalanie gazów (patent w 1840 roku). Wynalazł również iskrzący komin lokomotywy (patent w 1841 roku) i teleskop do lokalizacji ognia i pożarów (patent w 1841 roku). Za ulepszenie składu żelaza otrzymał w 1839 roku Krzyż Kawalerski nadany przez króla Ludwika I, a metodę jego otrzymywania wprowadzono do bawarskich hut.
Oprócz bardzo aktywnego i wszechstronnego życia zawodowego, Theobald Böhm miał bogate życie rodzinne. Z żoną Anną Rohrleitner miał siedmioro dzieci. Zmarł 25 listopada 1881 roku w Monachium, w domu przy Altheimer Eck 15, tym samym, w którym się urodził. Tak pokrótce można przedstawić imponujący życiorys najbardziej zasłużonego konstruktora fletów, którego innowacje w budowie instrumentu zrewolucjonizowały szkołę gry oraz repertuar na ten instrument.
Choć współczesna szkoła fletowa narodziła się we Francji (do czego przyczynił się splot wydarzeń, wśród których bodaj najistotniejszym było zatwierdzenie nowego typu instrumentu przez Konserwatorium Paryskie jako pierwsze w Europie), to właśnie dokonania monachijskiego flecisty i konstruktora – Theobalda Böhma, miały bezpośrednie znaczenie dla jej powstania. Jego innowacje w budowie instrumentu oraz zmiana materiału z drewna na metal przyniosły nowe możliwości techniczne i brzmieniowe. Dzięki unowocześnieniu instrumentu późniejszy dorobek pedagogiczny wirtuozów fletu zaowocował początkiem nowej, współczesnej techniki gry i pedagogiki uwzględniającej jego rosnącą wszechstronność. Flet jako instrument znacznie zyskał na popularności. Ze swym nowym potencjałem brzmieniowo-wyrazowym flet stał się jednym z ulubionych instrumentów kompozytorów początku XX wieku. Dzięki temu, począwszy od pierwszych dekad ubiegłego stulecia, powstało wiele wspaniałych utworów, które znacznie wzbogaciły literaturę fletową.
Zmiany w budowie fletu, których dokonał ten Theobald Böhm są nieocenione. Przedstawię najważniejsze z nich. Böhm, jeszcze jako nastoletni adept sztuki fletowej, wykorzystał swoje zdolności manualne i wiedzę, którą zdobył w warsztacie złotniczym swojego ojca, wykonując kopię czteroklapowego fletu. Przez kilka kolejnych lat kolekcjonował instrumenty z różnych warsztatów w Europie. Zauważył z rozczarowaniem, że żaden z nich nie jest idealny, szczególnie w zakresie intonacji, wolumenu oraz jednolitej barwy w całej skali instrumentu. W tym okresie w konstrukcji fletu pojawił się szereg udoskonaleń i eksperymentów. Wiele przemian w jego budowie, proponowanych przez konstruktorów i producentów, zwalczanych było przez konkurencję. Współczesny francuski flecista Michel Debost słusznie stwierdza, że „flety z tego okresu często wyglądem bardziej przypominały pistolety, niż instrumenty muzyczne”.
Flet w XIX wieku miał bowiem (z oczywistą szkodą dla intonacji), nawiercone otwory palcowe w miejscach nie zawsze właściwych, lecz najbardziej ergonomicznych dla układu dłoni. Punktem zwrotnym w pracy Böhma nad doskonaleniem budowy fletu było spotkanie, podczas tournée w Londynie, z innym wirtuozem fletu – Charlesem Nicholsonem. Dzięki anatomicznym uwarunkowaniom, jakimi były pokaźne dłonie i palce angielskiego flecisty, posiadał on instrument o wyjątkowo dużych otworach, dzięki czemu dźwięk, jaki produkował, był wyjątkowo mocny i głośny. Zatem pierwszym celem, sprecyzowanym po spotkaniu z Charlesem Nicholsonem, stało się dla konstruktora wykonanie jak największych otworów klapowych w instrumencie. Ponadto starał się je umieścić w miejscach, które dla walorów intonacyjnych byłyby najbardziej korzystne. W swoim traktacie wyjaśniał: „Jeśli palce nie mogą dotrzeć w miejsce gdzie powinien znaleźć się otwór na klapę, należy stworzyć mechanizm kontroli otwierania i zamykania klap”. Jego eksperymenty przy użyciu matematycznych obliczeń przyczyniły się do powstania fletu ze sprzężoną mechaniką 15 otworów klapowych oraz 23 dźwigni. Mechanika sprzężona polegała na łącznym działaniu kilku klap, zamykających lub otwierających się za pomocą jednego palca, co pozwoliło przekroczyć ograniczenia anatomiczne. System klap zdecydowanie upraszczał grę, a stabilna pozycja dłoni podczas grania znacznie wpłynęła na rozwój wirtuozerii wykonawczej.
Nie ustając w swych poszukiwaniach, konstruktor podjął studia akustyczne na Uniwersytecie w Monachium, dzięki czemu dokonała się trzecia istotna zmiana. Dotyczyła ona kształtu rury fletu, która od wieków miała kształt stożkowy. Po serii eksperymentów akustycznych nad falami dźwiękowymi, Böhm najlepsze wyniki otrzymał przy kształcie cylindrycznym, co pozwalało na wydobycie pięknego dźwięku w dwóch pierwszych rejestrach. Aby otrzymać swobodę wydobycia w trzecim rejestrze, Böhm zmodyfikował rurę główki, stosując współczynnik z krzywą paraboliczną zwężającą się w stronę korka. Kolejna modyfikacja dotyczyła kształtu ustnika i również powstała w wyniku doświadczeń akustycznych. W rozprawie Die Flöte und das Flötenspiel Böhm wyjaśnia, że „otwór w kształcie wydłużonego prostokąta z zaokrąglonymi rogami skuteczniej przyjmuje wdmuchiwane powietrze niż okrągły lub owalny”.
Jednak najbardziej istotna zmiana dotyczyła materiału wykorzystanego do budowy instrumentu. Pomimo licznych testów na różnych stopach metali, Böhm najlepsze wyniki otrzymał stosując srebro. Drugim czynnikiem w budowie srebrnego fletu poprawiającym jakość dźwięku, stała się innowacyjna budowa otworów klapowych. Podczas gdy otwory w poprzednich, drewnianych modelach, były nawiercane w rurze instrumentu, otwory w fletach ze srebra musiały posiadać dodatkowo specjalne kołnierze o zaostrzonych krawędziach tzw. kominki. W wyniku zastosowania powyższych innowacji, dźwięk fletu stał się bogatszy w alikwoty, a moment jego powstawania znacznie krótszy. Flet nowej konstrukcji znacznie zyskał na jasności brzmienia oraz lekkości i klarowności artykulacyjnej. Właśnie ten rodzaj dźwięku stać się miał synonimem współczesnej szkoły gry fletowej. W tym miejscu chciałabym podkreślić ilość dokonanych przez monachijskiego konstruktora zmian, gdyż często mylnie upraszcza się je do innowacji dotyczących jedynie systemu klap sprzężonych. Böhm, zachęcając flecistów do swojego nowatorskiego systemu, komponował część utworów w taki sposób, aby wykonanie ich na tradycyjnych fletach było niemożliwe lub znacznie utrudnione.
Warto również wspomnieć, iż jedyną modyfikacją (po dzień dzisiejszy dyskusyjną), która znacznie wyparła tę wprowadzoną przez Böhma, jest zastąpienie przez francuskiego flecistę Louisa Dorusa otwartej klapy gis – klapą zamkniętą. Z kolei włoski wirtuoz Gulio Briccialdi dodał opcjonalną klapę b. Po dziś dzień istnieją nieznaczne zmiany, zależne często od preferencji wykonawcy (modele bez/z e-mechaniką, in-line/offset g, dodatkowa klapa trylowa h-cis, stopka c/h), pozostawiając flet konstrukcji Böhma niemalże w niezmienionej formie od 1860 roku.
Odkrycia Böhma wpłynęły na ulepszenie wszystkich instrumentów dętych drewnianych, gdyż zostały wykorzystane w budowie większości instrumentów z tej grupy. Albert Cooper, ceniony wykonawca fletów współczesnych, słusznie uważał, iż „bez wątpienia dokonania Böhma były najwspanialszym postępem w budowie fletu i nie powinno się o tym nigdy zapomnieć”. Ja osobiście lubię porównywać tę rewolucję w konstrukcji fletu do zmiany wozu konnego na samochód. Ale… Drogi Czytelniku, Tobie pozostawiam pole do własnej interpretacji. Pamiętaj jednak, że tej rewolucji dokonał jeden niezwykły człowiek.
Źródła:
Nancy Toff, The Development of the Modern Flute, University of Illinois Press, Illinois 1990.
Michel Debost, The Simple Flute from A to Z, Oxford University Press, New York 2002.
Sherry Hubka, Theobald Böhm: Father of the Modern Flute, Flute Talk, April 1990.
Ludwig Böhm, Theobald Böhm, Pan Magazine, July/August 1983.
Ardal Powell, The Flute, Yale University Press, New Haven-Londyn 2002.
Philip Bate, The Flute: a Study of its History, Development and Construction, E. Benn, Londyn 1979.
Theobald Böhm, Die Flöte und das Flötenspiel in akustischer, technischer und artistischer Beziehung, Zimmermann Frankfurt a.M. 1980, Repr. d. Ausg., Leipzig 1970.
dr hab. Agata Kielar-Długosz