Nie pozwól, by trema zepsuła występ twojego ucznia!

Jak wykorzystać narzędzia współczesnej psychologii do skutecznego przygotowania ucznia do występów publicznych? Zapraszamy do lektury artykułu psycholożki i skrzypaczki – dr Anny Antoniny Nogaj.

Wiem, że kiedy wychodzę na scenę, wszystko wygląda bardzo prosto.
Jednak zanim na nią wejdę, wykonuję ciężką pracę – mentalnie i fizycznie.

Jascha Heifetz – międzynarodowej sławy skrzypek

Myślenie jest procesem, który nieustannie zachodzi w umyśle każdego z nas – od momentu kiedy się budzimy, do momentu kiedy zasypiamy. Pomaga podejmować decyzje, planować, rozwiązywać problemy, a także przewidywać konsekwencje własnych zachowań. Myślenie jest więc procesem świadomym i kontrolowanym (Maruszewski, 2001). W kontekście wykonawstwa muzycznego słowa Jaschy Heifetza doskonale oddają naturę myślenia podczas ćwiczenia. Ta czynność wymaga bowiem nieustannego zaangażowania mentalnego i pełnej koncentracji na wykonywanym zadaniu. Myślenie podczas ćwiczenia jest niezwykle eksploatujące, ale warte wysiłku, bo zwiększa gwarancję powodzenia na scenie.

Na poziomie teoretycznym wyróżniamy dwa charakterystyczne modele myślenia:

• algorytmy – jednoznaczne, pewne, konkretne przepisy działania, których zastosowanie zapewni osiągnięcie celu,
• heurystyki – rozumiane jako metody myślenia na skróty, nie odwołujące się do pewnych przesłanek, nie gwarantujące pomyślnego rozwiązywania problemów, ale oparte raczej na strategii podejmowania prób i błędów (Tavris, Wade, 2008).

Praca mentalna wykonana przez ucznia, w oparciu o algorytmy przekazywane przez nauczyciela, zwiększa prawdopodobieństwo powodzenia w muzycznej edukacji. Istotą ćwiczenia na poziomie nauki szkolnej jest zaufanie do modelu rozwoju proponowanego przez nauczyciela i poddanie się sugestiom związanym z przechodzeniem przez poszczególne etapy wtajemniczenia w grze na instrumencie. Dotyczy to przede wszystkim obszaru techniczno-wykonawczego. (por. Markiewicz, 2008).

Aby zwiększyć zaangażowanie mentalne w proces ćwiczenia, należy celowo koncentrować się na wybranych informacjach, m.in. na szczegółach zawartych w nutach,  na uwagach nauczyciela,  na własnych skojarzeniach i przemyśleniach na temat utworu. Jednak samo myślenie o aspektach wykonawczych nie daje gwarancji sukcesu na scenie. Efektywne ćwiczenie to takie, które kontroluje także sposób myślenia o sobie jako o wykonawcy, a to myślenie jest efektem głęboko zakorzenionych przekonań.

Zbuduj nowe, pozytywne przekonanie!

Poznawczo-behawioralny modele ABC Alberta Ellisa (Popiel, Pragłowska, 2008) zakłada, że pewne (A) sytuacje/bodźce/zdarzenia, wzbudzają (B) określone przekonania, które generują (C) konsekwencje poprzez:

1. odczuwanie określonych emocji,
2. podejmowanie pewnych zachowań,
3. reagowanie różnorodnymi objawami fizjologicznymi, co w konsekwencji doprowadza do utrwalenia się przekonania.

Zgodnie z tym modelem sytuacja występu uruchamia u ucznia–wykonawcy szereg przekonań o sobie, ukierunkowanych na temat możliwości lepszego lub gorszego poradzenia sobie podczas występu. W konsekwencji wyzwala to u niego różne emocje, zachowania i objawy fizjologiczne.

Jeśli nauczyciel zauważy, że uczeń ma przekonanie, iż podczas występów publicznych nigdy nie radzi sobie tak dobrze jak podczas lekcji lub w ćwiczeniówce – wysoce prawdopodobne jest, że podczas występu autentycznie będzie się źle czuł (na poziomie fizjologicznym), będzie się bardzo bał (na poziomie emocji) oraz będzie przejawiał nadmiernie nerwowe ruchy (na poziomie zachowań). Wówczas bezwzględnie należy zadbać o obniżenie poziomu napięcia u ucznia, poprzez ukierunkowania jego myśli na pozytywne aspekty jego umiejętności. Dzięki zwróceniu uwagi na to, co uczeń ma dobrze opanowane, jest szansa na zbudowanie pozytywnych przekonań dotyczących występu publicznego –szczególnie, jeśli uczeń ma wspomnienie innego występu, który ocenia w swojej pamięci jako dobry i udany.

Budując nowe pozytywne przekonanie (np. potrafię grać przekonywująco, ujmująco i skutecznie) warto podkreślić, że było to dla ucznia doświadczenie osiągalne, a więc możliwe do powtórzenia. Zazwyczaj wspominając dobre występy publiczne uczniowie uruchamiają doświadczanie pozytywnych emocji, brak napięć w ciele oraz brak nadmiernie nerwowych zachowań. Utrwalenie tego stanu już na poziomie ćwiczenia jest jedną z kluczowych strategii mentalnego przygotowania do występów publicznych.

Przyjrzyj się funkcjonowaniu ucznia – praktyczna tabela

Inną wartościową strategią proponowaną w nurcie poznawczo-behawioralnym, którą warto przeanalizować na poziomie przygotowań do występów publicznych, jest zweryfikowanie różnic w funkcjonowaniu ucznia kiedy ćwiczy, a kiedy jest na scenie. Obszarami poddanymi tej analizie są ponownie:

• myśli,

• zachowania,

• nastrój/emocje

• objawy fizjologiczne (zob. tabela nr 1).

Zdecydowana większość uczniów doświadcza największych różnic na poziomie myślenia. Mało który uczeń podczas ćwiczenia jest tak zaangażowany mentalnie w myślenie o muzyce, o wykonaniu jak wtedy, kiedy jest na scenie. Podczas ćwiczenia pojawia się bowiem dużo więcej dystraktorów, myśli znacznie częściej uciekają w tematy pozamuzyczne, a uwaga nie jest w pełni skoncentrowana na realizacji wszystkich muzycznych niuansów. Z kolei na scenie uczniowi bardzo zależy na jak najlepszym i jak najbardziej precyzyjnym wykonaniu utworu. Z uwagi na brak pełnego mentalnego przygotowania na etapie ćwiczenia, podczas występu w myślach może jednak pojawiać się chaos, lęk oraz uciekanie do myślenia o samej sytuacji występu, o widowni, o ocenie – a nie o własnym wykonaniu i przygotowaniu.

Uzupełniając z uczniem powyższą tabelę należy skoncentrować się najpierw na różnicach funkcjonowania ucznia w poszczególnych obszarach, a następnie dążyć do maksymalnego wyrównania różnic między tymi dwoma kontekstami – ćwiczenia i występu publicznego – w każdej sferze. Dzięki temu uczeń nabierze pewności, że mentalne przygotowanie do występu jest dla niego przewidywalne oraz możliwe do kontrolowania.

Uczniowie dochodzą także do ciekawych refleksji na poziomie zachowań. Bardzo często podczas ćwiczenia zachowanie młodego artysty, w tym postawa przy instrumencie, znacznie różni się od zachowania na scenie. Wyeliminowanie różnic na poziomie zachowań w kierunku zwiększenia poprawności zachowania do jakiej dąży się podczas występów publicznych istotnie zwiększa jakość ćwiczenia, poprawia koncentrację uwagi oraz przyczynia się do utrzymywania prawidłowych nawyków.

Ćwiczenie zaczyna się w głowie

Celem efektywnego przygotowania do występów publicznych, z uwzględnieniem wiedzy psychologicznej, jest świadome przeanalizowanie faktów związanych z własnym postępowaniem w procesie ćwiczenia, jak i faktów wynikających z analizy podejmowanych decyzji (por. Maultsby jr., 2008). Intencją proponowanych zadań jest wskazanie, że poza nawykami wykonawczymi-aparatowymi ważne jest też posiadanie prawidłowych nawyków w zakresie myślenia. Prawdą jest, że ćwiczenie zaczyna się w głowie.

Bibliografia:

Markiewicz, L. (2008). O sztuce pedagogiki instrumentalnej: wybrane zagadnienia. Katowice; Akademia Muzyczna im. K. Szymanowskiego.

Maruszewski, T. (2001). Psychologia poznania. Gdańsk; Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Maultsby jr., M.C. (2008). Racjonalna Terapia Zachowań – podręcznik terapii poznawczo-behawioralnej. Żnin; Wydawnictwo Dominika Księskiego Wulkan.

Nogaj, A. A. (2018). Rola myślenia w procesie ćwiczenia. W: U. Bissinger-Ćwierz, A. A. Nogaj (red.) Strategie radzenia sobie z tremą w kształceniu muzycznym oraz w zawodzie muzyka (str. 153-165). Warszawa: Wydawnictwo Difin.

Stallard, P. (2006). Czujesz tak jak myślisz. Praktyczne zastosowanie terapii poznawczo-behawioralnej w pracy z dziećmi i młodzieżą. Poznań; Wydawnictwo Zysk i S-ka.

Tavris, C., Wade, C. (2008). Psychologia. Podejścia oraz koncepcje. Poznań; Wydawnictwo Zysk i S-ka.