Czy warto uczyć się muzyki?

Czy nauka gry na instrumencie może sprawić, że dziecko będzie miało lepsze stopnie w szkole? Czy chodzenie do szkoły muzycznej może poprawić relacje z rówieśnikami? Czy edukacja muzyczna naprawdę uczy dziecka obowiązkowości i sumienności? Odpowiedzi na te pytania znajdziecie w artykule dr Antoniny Nogaj. Zapraszamy do lektury!

Zbyt wiele szkół ogranicza realizację zajęć muzycznych, a to one właśnie wpływają na rozwój funkcji wykonawczych (wysoko wyspecjalizowanych procesów poznawczych), które istotnie korelują z osiągnięciami szkolnymi.

dr Nadine Gaab, neuropsycholog

Czy warto uczyć się muzyki? Co moje dziecko zyska chodząc do szkoły muzycznej? Takie pytania zadaje sobie każdy rodzic, który rozważa posłanie dziecka do placówki muzycznej. Choć odpowiedź na te pytania wydaje się prosta i związana z rozwojem dziecka w zakresie muzycznym i wykonawczym, to ilość korzyści wynikających z kształcenia muzycznego jest ogromna. Szkoła muzyczna przyczynia się do poszerzenia horyzontów ucznia, pogłębienia specjalistycznej wiedzy o muzyce, zarówno w zakresie zrozumienia zasad rządzących zapisem nutowym jak i wrażliwości na muzyczne interpretacje. Niemniej jednak, dla większości współczesnych rodziców o atrakcyjności kształcenia muzycznego świadczą nie tylko walory stricte muzyczne, ale też pozamuzyczne, czyli takie, które oddziałują na sferę poznawczą, społeczną, emocjonalno-motywacyjną i osobowościową dziecka.

Lawinowo publikowane są badania kognitywistów, neuropsychologów i edukatorów, którzy wskazują na zmiany na poziomie neuroanatomicznym, jakich doświadczają osoby grające na instrumentach (za: Czerniawska, 2012; Wilsz, 2012; Rauscher, 2009; Cross; 2009; Thompson, 2009). W literaturze popularno-naukowej powszechnie znane są już informacje o tym, jak silnie stymulowany jest mózg podczas nauki gry na instrumencie. Badacze potwierdzają, że umiejętność gry na instrumencie przyczynia się do poprawy funkcji poznawczych w zakresie przetwarzania pamięciowego, koncentracji uwagi, logicznego myślenia czy w wymiarze lingwistycznym. To właśnie takie doniesienia powodują, iż rodzice ciągle chętnie posyłają dzieci do szkół muzycznych. Mając nadzieję, że ich pociechy, przy okazji nabycia umiejętności muzycznych rozwiną swój umysł.

Czy dla dziecka jest to wystarczająco dobra motywacja, aby z sukcesem rozwijało się w szkole muzycznej, spełniając wymagania wysoce specjalistycznego kształcenia? Raczej nie – nauczyciele szkół muzycznych stawiają wymagania związane przede wszystkim z rozwojem wiedzy i kompetencji wykonawczych. A wszystko to, co przy okazji dzieje się w umyśle młodego muzyka, jest efektem dodatkowym, możliwym tylko przy pełnym zaangażowaniu dziecka w naukę muzyki – zarówno w wymiarze teoretycznym i wykonawczym. 

Niemniej jednak można założyć, że osoba, która kształci się muzycznie około 6 lat, czyli zrealizuje tzw. muzyczną podstawówkę, doświadczy trwałych zmian w funkcjonowaniu w wybranych sferach.

Zmiany neuroanatomiczne:

• przekierowanie odbioru muzyki z półkuli prawej do lewej

Prawa półkula mózgowa odpowiada za szeroko rozumiane myślenie artystyczne i twórcze, za analizę doznań o estetycznym charakterze, w tym za muzykę. Lewa półkula mózgowa związana jest z analitycznym i logicznym przetwarzaniem informacji oraz uczestniczy w procesie kontroli mowy. Dzięki intensywnemu treningowi muzycznemu oraz nabyciu wiedzy praktycznej w zakresie gry na instrumencie, ale także wiedzy teoretyczno-muzycznej, następuje przekierowanie odbioru muzyki z półkuli prawej do lewej. Jest ono rozpoznawane m.in. poprzez zwiększenie aktywności płata skroniowego lewej półkuli w zadaniach wymagających przetwarzania bodźców dźwiękowych (Martin, 2001). 

• zwiększenie objętości ciała modzelowatego

Ciało modzelowate to struktura odpowiedzialna za transfer informacji między obiema półkulami mózgowymi, a także uczestnicząca w integrowaniu tych informacji. Udowodniono, że wczesny trening kompetencji w zakresie gry na instrumentach sprzyja wzrostowi szybkości transferu informacji między półkulami mózgowymi. Jest to spowodowane zwiększoną intensywnością pracy rąk i koniecznością kontroli wielu sekwencji ruchowych, które aktywizują różne obszary modalności zmysłowych (Lee, Chen, Schalug, 2003).

• zwiększenie aktywności hipokampa

Hipokamp, umiejscowiony wewnątrz płata skroniowego, w największym stopniu odpowiedzialny jest za pamięć. Odgrywa rolę w procesie przenoszenia informacji z pamięci krótkotrwałej do pamięci długotrwałej oraz w orientacji przestrzennej. Gra na instrumencie oraz nauka przedmiotów teoretycznych wiążą się z wielopoziomowym wykorzystywaniem pamięci, zarówno proceduralnej (opartej na zapamiętaniu czynności, umiejętności wykonawczych), pamięci epizodycznej (kodującej wydarzenia z życia człowieka), jak i pamięci semantycznej (odpowiedzialnej za kodowanie wiedzy). Muzyczne wykonawstwo silnie angażuje też pamięć zmysłów, szczególnie pamięć słuchową, wzrokową i kinestetyczną. Wszystkie te aktywności przyczyniają się do usprawnienia procesów pamięciowych także w innych obszarach życia.

• zwiększenie liczby powiązań synaptycznych w strukturze płata skroniowego i korze słuchowej

Kora słuchowa stanowi kluczową strukturę mózgu, odpowiedzialną za doznania słuchowe, w tym za przetwarzanie bodźców dźwiękowych, rozróżnianie dźwięków oraz rozumienie ich struktury, a także za przetwarzanie dźwięków mowy. Wraz z gromadzeniem doświadczeń muzycznych, następuje istotny rozrost kory słuchowej co przekłada się na znaczące poszerzenie wrażliwości na muzykę i różnorodne doznania słuchowe, w tym na naukę języków. Im wyższy poziom zaangażowania osoby w grze na instrumencie muzycznym, tym większa jest wrażliwość kory słuchowej na dostrzeganie nawet minimalnych różnic brzmieniowych, związanych z przetwarzaniem dźwięków na poziomie słuchu analitycznego, harmonicznego, poczucia rytmu i innych zjawisk muzycznych (Palmer, 2006). Kluczowym jest też zwiększenie wrażliwości słuchowej na naukę języków obcych, szczególnie metodami wykorzystującymi kanał słuchowy, czyli głośne czytanie, powtarzanie pojęć, słuchanie bajek i audiobooków czy oglądanie filmów w obcym języku.

• zwiększenie objętości móżdżku

Móżdżek odpowiada przede wszystkim za szeroko rozumianą koordynację ruchową, płynność i precyzyjność ruchów oraz za równowagę. Bierze decydujący udział w procesie uczenia się zachowań motorycznych i nabywania wszelkich sprawności manualnych (Walsh, 2000).  

Gra na instrumencie wymaga poświęcenia wielu godzin na kontrolowanie szeregu skomplikowanych czynności manualnych, które niezbędne są dla prawidłowego opanowania utworów muzycznych. Długotrwałe ćwiczenia skutkują zwiększeniem objętości móżdżku i rozbudowanie jego struktury. To natomiast wpływa na usprawnienie kontroli, płynności ruchowej i równowagi.

• zwiększenie aktywności górnego obszaru płata ciemieniowego

Górny obszar płata ciemieniowego jest odpowiedzialny za postrzeganie i analizę wrażeń somatycznych, integrację informacji z różnych modalności zmysłowych (np. za orientację przestrzenną, ruchy intencjonalne, odczuwanie temperatury, dotyku i bólu) oraz integrację wzrokowo-ruchowo-czuciową (Martin, 2001). Większość wymienionych funkcji płata ciemieniowego uczestniczy w procesie odbioru bodźców dźwiękowych – bezpośrednio lub pośrednio. Zwiększona aktywność płata ciemieniowego może przynieść wykonawcom muzyki wyższy poziom wrażliwość sensorycznej oraz integracji informacji pochodzących z różnych zmysłów, co korzystnie wpływa na ogólne funkcjonowanie psychospołeczne (Jäncke, 2006).

Muzyka jest zjawiskiem niewymiernym i wielostrukturalnym, a jej odbiór, przetwarzanie, rozumienie i interpretowanie nie zachodzą w jednej określonej strukturze mózgu (Sloboda, 2002). Dlatego doświadczanie muzyki przyczynia się do wielopoziomowego stymulowania różnych, pozamuzycznych funkcji poznawczych.

Zmiany psychologiczne:

• osobowościowe

Uczniowie szkół artystycznych, a szczególnie szkół muzycznych, uchodzą za osoby o zwiększonym poziomie sumienności w porównaniu do uczniów, którzy nie kształcą się w szkołach sprofilowanych. Są lepiej zorganizowani w zakresie radzenia sobie z codziennymi obowiązkami, ponieważ przyzwyczajeni są do reżimu pracy, jakim jest ćwiczenie na instrumencie. Są bardziej odpowiedzialni za realizację zobowiązań. Działają natomiast głównie odtwórczo – kontakt ze sztuką muzyczną, dopiero po latach czyni ich bardziej twórczymi i kreatywnymi, w różnych dziedzinach życia.

• społeczne

Szkoła muzyczna wzmacnia w uczniach różnorodne kompetencje społeczne, co jest efektem konieczności radzenia sobie w  relacjach z innymi dziećmi i nauczycielami. Wyzwania stawiane przez kształcenie muzyczne przyczyniają się do budowania umiejętności komunikacyjnych, a także tych związanych z ekspozycją publiczną. Uczniowie nabywają kultury w relacjach międzyludzkich, uczą się szacunku do mistrzów-artystów oraz poszerzają kompetencje językowe.

• emocjonalno-motywacyjne

Doświadczanie ekspozycji publicznej i konieczność regularnych występów publicznych przyczynia się do budowania odporności psychicznej oraz pomaga w radzeniu sobie z emocjami. Kontrola emocji jest szczególnie ważnym obszarem, na który uczniowie powinni zwracać uwagę w procesie uczenia się. A nadmierna ekspresja emocjonalna, chwiejność nastrojów nie ułatwiają radzenia sobie z przeciążeniami wynikającymi z kształcenia muzycznego. W związku z powyższym uczniowie zachęcani są do nabycia umiejętności opanowywania własnych emocji, zarówno na co dzień jak i w kontekście występów publicznych. Nie bez znaczenia pozostaje także konieczność kontroli emocjonalnych intencji, które ujawniane są w utworze podczas grania. Ponadto świadomość konieczności regularnych występów istotnie wpływa na utrzymanie motywacji do ćwiczenia. Uczniowie szkół muzycznych, choć miewają wahania motywacji i nie zawsze ćwiczą w wyniku motywacji wewnętrznej, kształtują w sobie umiejętność pokonywania słabości i samodzielnie doświadczają podstawowej „prawdy” o motywacji, że bierze się ona z „działania”, a nie z samego „chcenia”.

Nie tylko korzyści

Choć artykuł ten napisany został w samych superlatywach, nie można zapominać, że edukacja muzyczna wiąże się z licznymi przeciążeniami i wymaganiami, które są dla młodego człowieka często trudne do opanowania. Jest to związane przede wszystkim z wymaganiami systemu szkolnictwa muzycznego, który nastawiony jest na profesjonalizm w budowaniu kompetencji absolwentów szkół muzycznych. Aby możliwe było osiągnięcie wszystkich korzyści opisanych w artykule, niezbędne jest okazywanie uczniom wsparcia, zrozumienia oraz spokojne przekazywanie wiedzy i wymagań, zgodnie z zasadą sfery najbliższego rozwoju. Zapewni to uczniom na każdym etapie kształcenia spokojną adaptację, rozwój muzyczny i wprost proporcjonalny przyrost korzyści pozamuzycznych. Ale jak wspierać uczniów szkół muzycznych? To już zupełnie inna historia…

Bibliografia

Cross, I. (2009). Music, cognition, culture, and evolution. W: I. Peretz, R. J. Zatorre (red.), The Cognitive Neuroscience of Music (s. 42-56). New York: Oxford University Press.

Czerniawska, E. (2012). Czy słuchanie muzyki może wspomóc procesy poznawcze?  W: E. Czerniawska (red.), Muzyka i my. O różnych przejawach wpływu muzyki na człowieka (s. 69-88). Warszawa: Difin.

Jäncke, L. (2006). The motor representation in pianists and strings players. W: E. Altenmüller, M. Wiesendanger, J. Kesselring (red.), Music, Motor Control and the Brain (s. 153-172).  New York: Oxford University Press.

Lee, D. J., Chen, Y., Schalug, G. (2003). Corpus calllosum; musician and gender effects. Neuroreport, 14/2(10), 205-209.

Martin, G. N. (2001). Neuropsychologia. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.

Palmer, C. (2006). The nature of memory for music performance skills. W: E. Altenmüller, M. Wiesendanger,

J. Kesselring (red.), Music, Motor Control and the Brain (s. 39-53). New York: Oxford University Press.

Rauscher, F. H. (2009). The impact of music instruction on other skills. W: S. Hallam, I. Cross, M. Thaut (red.) The Oxford Handbook of Music Psychology (s. 244-252). New York: Oxford University Press.

Schlaug, G. (2009). The Brain of Musicians.W: I. Peretz, R. J. Zatorre (red.), The Cognitive Neuroscience of Music (s. 366-381). New York: Oxford University Press.

Sloboda, J. A. (2002). Umysł muzyczny Poznawcza psychologia muzyki. Warszawa: Akademia Muzyczna im. F. Chopina.

Thompson, W. F. (2009). Music, Thought, and Feeling. Understanding the Psychology of Music. New York: Oxford University Press.

Walsh, K. (2000). Neuropsychologia kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Wilsz, N. (2012). Czy słuchanie muzyki ma korzystny wpływ na procesy poznawcze, strategie uczenia się i osiągnięcia w nauce? W:  E. Czerniawska (red.), Muzyka i my. O różnych przejawach wpływu muzyki na człowieka (s. 145-160). Warszawa: Difin.