Indywidualizacja procesu nauczania gry na trąbce a zastosowanie sprawdzonych metod doskonalenia warsztatu wykonawczego

Metodyka nauczania gry na trąbce rozwija się sukcesywnie wraz z rozwojem instrumentów i całej kultury muzycznej. Ma ona bowiem w swoich założeniach zapewnić kolejnym pokoleniom trębaczy zasób wiedzy i umiejętności potrzebnych do aktywnego działania na rynku muzycznym.

Ze źródeł historycznych wiemy, że powstawanie coraz doskonalszych form trąbki szło w parze z rozwojem literatury muzycznej na ten instrument – literatury wykorzystującej jej nowe możliwości. Jednak pomimo tych nieraz rewolucyjnych zmian, jak np. zastosowanie wentyla, możemy dostrzec pewien stały paradygmat w myśli pedagogicznej nauczania gry na trąbce. Dotyczy on elementów techniki gry tworzących prawidłowo funkcjonujący aparat wykonawczy oraz umiejętności wykorzystania tych elementów w praktyce. Taki sposób postrzegania niezbędnego zasobu umiejętności prowadzi do prób stworzenia systemu pracy, który gwarantowałby ich należyte opanowanie. Jednocześnie świadomość występowania różnic w budowie, fizjologii i predyspozycjach psychologicznych uczniów skłania do prób wdrażania indywidualnego podejścia do ich kształcenia. Wspomniane dwa sposoby spojrzenia na edukację trębaczy wcale nie muszą się wzajemnie wykluczać, a ich umiejętne połączenie może prowadzić do efektywnej i satysfakcjonującej współpracy nauczyciela z uczniem.

System Altenburga

Pierwszy znany system nauczania gry na trąbce pochodzi z dzieła Versuch einer Anleitung zur heroisch-musikalischen Trompeter- und Pauker-Kunst (1795) Johanna Ernsta Altenburga. Ma on postać planu nauczania z podziałem na dziewięć kolejnych etapów oznaczonych przez autora terminem „lekcja”. Proponowany przez Altenburga system nawet przy dzisiejszym stanie wiedzy wydaje się być aktualny w swoich założeniach. Autor harmonijnie łączy zagadnienia warsztatowe z ćwiczeniem umiejętności wykonawczych. Przy czym stawia przed uczniami coraz większe wymagania, jednocześnie zwracając uwagę na konieczność wspomagania ucznia w niektórych ćwiczeniach poprzez granie razem z nim na trąbce lub skrzypcach. Bierze także pod uwagę możliwość odstępstwa od proponowanej kolejności wdrażania lekcji przy występowaniu problemów z funkcjonowaniem zadęcia. Tak skonstruowany system pracy z uczniem stanowi doskonały przykład połączenia indywidualnego podejścia do nauczania z zastosowaniem sprawdzonych metod. Z czasem system ten ewoluował i został dostosowany do zmieniających się potrzeb edukacyjnych.

Metoda Arbana

Popularność kornetów i trąbek wentylowych w drugiej połowie XIX w. wpłynęła na rozwój metodyki nauczania gry na trąbce. Wielu działających wtedy trębaczy i kornecistów stworzyło własne szkoły gry lub zbiory ćwiczeń. W dziełach tych pojawiają się dokładne oznaczenia dynamiki i artykulacji oraz przedstawione są efektywne sposoby ćwiczenia. Poszczególne wprawki ułożone są progresywnie, często pogrupowane według zagadnień technicznych. Przykładem tak skonstruowanego dzieła jest La grande méthode complète de cornet à piston et de saxhorn (1859) Jeana Baptiste’a Arbana. We wstępie do szkoły czytamy, że zamiarem autora było stworzenie uniwersalnej metody kształcenia, która pozwalałaby na wykształcenie wszechstronnego muzyka. Większość ćwiczeń zawartych w szkole jest utrzymana w środkowym rejestrze oraz nie zawiera elementów nadmiernie obciążających aparat wykonawczy. Oznacza to, że mogą je wykonywać wszyscy uczniowie niezależnie od predyspozycji. Ponadto mnogość ćwiczeń pozwala na dobranie ich adekwatnie do możliwości i potrzeb ucznia. Podobne założenia odnajdujemy w innych podręcznikach tego okresu.

Metoda Carke’a

Coraz wyższy poziom wymagań wykonawczych stawianych trębaczom w zespołach orkiestrowych sprawił, że w XX w. metodyka nauczania gry na trąbce musiała przejść kolejne zmiany. Wpływ na nie miały też prężnie rozwijające się gatunki muzyki rozrywkowej, jazzowej i filmowej. Już wybitny amerykański kornecista – solista i pedagog Herbert Lincoln Clarke (1867–1945) widział konieczność bardziej ukierunkowanej pracy nad warsztatem wykonawczym. Stąd w jego spuściźnie pedagogicznej znajdujemy dzieła poświęcone konkretnym zagadnieniom:

  • Elementary Studies (1909) – ćwiczenia podstawowe;
  • Technical Studies (1912) – ćwiczenia techniczne;
  • Characteristic Studies (1915) – etiudy;
  • Setting Up Drills (1929) – codzienne ćwiczenia stabilizujące warsztat wykonawczy.

Szkoły nauki gry na trąbce w XX wieku

Harmonijne połączenie elementów technicznych z umiejętnościami wykonawczymi tak ważne w systemie Altenburga, w XX wieku przyjęło postać tzw. „codziennych ćwiczeń”, czyli zestawu wprawek i etiud, które stanowią gwarancję właściwego rozwoju. System taki odnajdujemy np. w szkole słynnego profesora Konserwatorium Paryskiego Merri’ego Franquina (1848–1934). W swojej szkole – Méthode complète de trompette moderne, de cornet à pistons et de bugle, zamieszcza on nawet dokładny grafik codziennych ćwiczeń. W przypadku 4 godzin pracy podzielonej na dwie sesje plan ten wygląda następująco:

  • 45 min – ćwiczenie wydobycia dźwięku pianissimo (można podzielić na 3 sesje);
  • 15 min – przerwa (również podzielona na sesje);
  • 15 min – ćwiczenia wydobycie dźwięku forte;
  • 10 min – przerwa;
  • 35 min – długie dźwięki crescendo/diminuendo.

•

  • 10 min – przerwa;
  • 10 min – łączenie rejestrów /legato;
  • 5 min – przerwa;
  • 20 min – różne ćwiczenia technik gry (podwójne staccato, potrójne staccato, ozdobniki, tryle);
  • 15 min – przerwa;
  • 15 min – wokalizy;
  • 10 min – przerwa;
  • 20 min – utwory i etiudy.

Warto nadmienić, że profesor Franquin w swojej publikacji zamieszcza też plan dla ćwiczeń dwu- i trzy-godzinnych. Pozostawia także możliwość swobodnego doboru wprawek oraz repertuaru w zależności od możliwości ucznia.

Inny legendarny nauczyciel, protoplasta współczesnej amerykańskiej szkoły gry na trąbce – Max Schlossberg (1873–1936) rozwinął tę ideę i jego uczniowie otrzymywali specjalnie opracowane dla siebie ćwiczenia, które miały pomóc im w rozwijaniu umiejętności gry na trąbce. Na szczęście większość zapisków przetrwała i udało się je zebrać i stworzyć system codziennych ćwiczeń – Daily Drills and Technical Studies for Trumpet (1937). Z przekazu uczniów Schlossberga wiemy, że jego metoda polegała na odpowiednim dobraniu wprawek należących do każdej z grup:

  • Ćwiczenia na długich dźwiękach;
  • Interwały;
  • Ćwiczenia oktawowe;
  • Ćwiczenia ust;
  • Ćwiczenia pasaży;
  • Ćwiczenia gam;
  • Ćwiczenia chromatyki;
  • Etiudy.

Porównując systemy Franquina i Schlossberga, możemy znaleźć wiele cech wspólnych tworzących wspomniany stały paradygmat myśli pedagogicznej. Opanowanie warsztatu wykonawczego w połączeniu z umiejętnością grania etiud i utworów jest bowiem oczywistym przepisem na sukces. Współczesna metodyka nauczania gry na trąbce jest co prawda bardziej wyspecjalizowana, jednak jej główne założenia są podobne. Warto nadmienić, że wielu wybitnych nauczycieli wciąż korzysta z systemu Schlossberga (specjalna kolejność i wybór ćwiczeń używane były m.in. przez Adolpha Hersetha, Pierra Thibaulta i Bo Nilssona) oraz szkoły Arbana.

Indywidualizacja procesu nauczania gry na trąbce nie polega zatem na całkowitej rezygnacji ze stosowania określonej metody, a jedynie na dostosowaniu jej do możliwości i potrzeb edukacyjnych ucznia. Różnorodność dostępnych obecnie publikacji pozwala na skuteczną realizację tego założenia. Warto przy tym pamiętać o równowadze w pracy nad poszczególnymi elementami aparatu wykonawczego oraz rozwijaniu umiejętności muzykowania ucznia. Równowaga ta bowiem w przyszłości będzie stanowić element decydujący o powodzeniu artysty.

Sławomir Cichor



Artykuł powstał w ramach 18. Edycji Dni Edukacji Muzycznej, dofinansowanej ze środków Ministra Kultury
i Dziedzictwa Narodowego.