Skutecznie zmotywuj ucznia do ćwiczeń!

Co zrobić, żeby uczeń z przyjemnością otwierał nuty leżące na pulpicie? Poznajcie 4 modele, które mogą pomóc w odnalezieniu motywacji do nauki. Przedstawiła je dla Was skrzypaczka i psycholożka, dr Anna Antonina Nogaj.

Aby osiągnąć wielkie cele, potrzebne są dwie rzeczy: plan i wystarczająca ilość czasu.

Leonard Bernstein

Ilu nauczycieli, tyle pomysłów na rozwijanie motywacji uczniów do nauki. Ilu rodziców, tyle sposobów motywowania swoich dzieci. Ile dzieci, tyle zróżnicowanych wykrętów, aby nie poddać się tak łatwo zachętom ze strony dorosłych. Ale powyższe proste słowa Leonarda Bernsteina oddają całą prawdę o zawiłościach procesu motywacji. Jeśli jest plan, a konkretne działania zostają ujęte w czasie, wzrasta prawdopodobieństwo sukcesu w realizacji danego zamierzenia. Bez względu na to, czy jest to działanie niezależne, czy długofalowy proces uczenia się, czy ćwiczenia na instrumencie. Bowiem z definicji motywacja to proces wywołujący określone zachowanie, ukierunkowanie tego zachowania oraz jego trwanie, do momentu osiągnięcia celu (Brophy, 2007). Zatem edukacja powinna przyczyniać się do rozwijania celów poznawczych uczniów, zachęcania ich do pogłębiania ciekawości poznawczej, podkreślania jak wartościowe jest uczenie się, aby finalnie uczeń czuł zadowolenie z osiągniętej wiedzy i umiejętności.

Do kluczowych modeli efektywnej komunikacji zalicza się:

Behawioralne teorie wzmocnień

Według tego modelu i zgodnie z jego nazwą, motywacja jest efektem wzmocnień, które regulują zachowanie lub utrzymują jego kierunek.

• Szybkie oddawanie sprawdzianów,
• przekazywanie informacji zwrotnych o bieżącej pracy na lekcji,
• nagrody rzeczowe,
• stawianie nowych celów możliwych do realizacji tylko po osiągnięciu wcześniejszego etapu,
• podziw ze strony nauczyciela – to wzmacniacze, które często przez behawiorystów nazywane są czynnikami kontrolującymi zachowanie. Uczeń ulega im, ponieważ chce wiedzieć, w jakim stopniu efekty jego starań spełniają wyznaczone oczekiwania lub cele.

Lekcja instrumentu jest szczególną przestrzenią, w której nauczyciel spełnia rolę osoby kontrolującej efekty pracy ucznia. Bezpośredni, indywidulny kontakt powoduje, że informacje zwrotne przekazywane są uczniowi na bieżąco. Częstym mankamentem relacji uczeń – nauczyciel jest koncentrowanie się na nieprawidłowościach wykonań. Tym samym nauczyciel próbuje motywować ucznia wskazując błędy (kijem), zamiast podkreślać i wzmacniać go za to, co już osiągnął, co dobrze wykonał i co może być pochwalone (marchewka).

Podkreślanie zalet i umiejętności ucznia, a nie nadmiarowo częste wskazywanie na jego niedociągnięcia, przyczynia się do budowania motywacji ucznia do samodzielnej pracy. Tylko uczeń, który wierzy w siebie – bo otrzymuje wartościowe informacje zwrotne od nauczycieli – będzie gotowy podejmować codzienny wysiłek i pokonywać swoje ograniczenia w procesie ćwiczenia. Jest to szczególnie istotne w XXI wieku, kiedy poza szkołą muzyczną dostępnych jest wiele atrakcyjnych i mniej obciążających sposobów spędzania czasu, które stymulują rozwój i rozwijają różnorodne zainteresowania.

Teorie potrzeb 

W przypadku teorii potrzeb nie ma znaczenia kontrola poprzez czynniki zewnętrzne, natomiast najważniejsze jest działanie wynikające z indywidualnych potrzeb danej osoby. Choć uważa się, że teorie te są przeciwieństwem teorii behawioralnych, w praktyce stanowią one ich kontynuację. Dziecko wzmacniane pozytywnie przez nauczyciela będzie wykazywało większą wiarę w siebie i gotowość do samodzielnego podejmowania wysiłku, a dzięki temu w naturalny sposób może rozwinąć się w nim potrzeba osiągnięć.

Wśród omawianych teorii najbardziej znana jest koncepcja Abrahama Maslowa. Zobrazowana w postaci piramidy zakłada hierarchiczność potrzeb ludzkich, z których najniższa związana jest z fizjologią, a najwyższa – z samorozwojem i zaspokojeniem własnej ciekawości poznawczej. Według Maslowa niemożliwe jest osiągnięcie potrzeb wyższego rzędu, bez zaspokojenia potrzeb znajdujących u podstawy piramidy (fizjologicznych i bezpieczeństwa). W kontekście edukacji warto zwrócić szczególną uwagę na potrzebę miłości i przynależności, ponieważ w tej kategorii zawiera się potrzeba akceptacji ze strony bliskich osób – rodziców, rówieśników i nauczycieli. Aby uczeń mógł  rozwijać się w sposób prawidłowy, konieczne jest zapewnienie ze strony nauczyciela atmosfery akceptacji. Od postawy nauczyciela może więc zależeć, czy uczeń będzie gotowy do stawiania sobie celów związanych z samorozwojem. Ponadto, od poziomu akceptacji ze strony ważnych dla ucznia osób, zależeć może rozwój kolejnego poziomu – potrzeby szacunku. Wiara we własne możliwości jest konieczna, aby uczeń gotowy był stawiać sobie wyższe cele i zdobywać osiągnięcia.

Dopiero gdy wszystkie potrzeby zostaną zaspokojone, uczeń jest gotowy do spełnienia potrzeby samorealizacji – koncentracji na pracy twórczej opartej na ciekawości poznawczej, która jest efektem spełnienia własnych pragnień. Choć niejednokrotnie zdarzają się sytuacje, w których uczeń realizuje potrzeby wyższe, bez zaspokojenia tych niższego rzędu (np. uczenie się w nocy, ograniczony dostęp do wartościowego jedzenia, uczenie się pomimo doświadczania kryzysów w relacjach międzyludzkich), należy pamiętać, że nie przyczynią się one do utrzymania wysokich efektów uczenia się. Powinno się traktować je jako działania interwencyjne, które nie pozwalają na spokojne opanowanie i utrwalenie materiału.

Teorie celów

Według teorii celów, sam proces motywacji nie odgrywa większego znaczenia, liczy się bowiem efekt, do którego należy dążyć. Efekt ten może zostać narzucony lub wyznaczony osobiście przez samego ucznia. Mając cel, motywacja do działania rodzi się samoistnie.

Określanie celów może jednak przyczyniać się do rozwoju pewnych trudności. Jeśli cele są zbyt szybko osiągane, uczeń może wpaść w samonakręcającą się spiralę potrzeby realizacji kolejnych celów, co spowoduje wystąpienie przeciążeń. Z drugiej strony, jeśli cele będą odraczane w czasie, może pojawić się u ucznia brak poczucia sprawczości, a w konsekwencji trudności w zmotywowaniu do realizacji swoich zamierzeń.

W określaniu celów warto odwoływać się do modelu SMART, który jest akronimem angielskich słów wskazujących na pięć kluczowych cech dobrze sformułowanego celu, czyli:

• S (specific) – cel wyraźnie zdefiniowany i zrozumiały,
• M (measurable) – cel mierzalny, co pozwoli na weryfikowanie etapów realizacji celu,
• A (achievable) – cel osiągalny,
• R (relevant) – cel realistyczny,
• T (time-bound) – cel ograniczony czasowo, osadzony w czasie.

Nabywanie umiejętności muzycznych może w 100% wpisywać się w wyznaczanie celów zgodnie z tym modelem. W procesie ćwiczenia uczeń powinien:

• S – wyraźnie określać, co chce poprawić w danym fragmencie utworu (intonację? artykulację? dynamikę? technikę?),
• M – jasno założyć, po czym pozna, że dany fragment jest poprawiony oraz ustalić, co będzie potrafił jako efekt świadomego ćwiczenia,
• A – znać swoje dotychczasowe umiejętności i rozwijać kolejną kompetencję wykonawczą, zgodnie z założeniem strefy najbliższego rozwoju – czyli nabywanie nowej umiejętności w oparciu o te już posiadane,
• R – realnie ocenić, dlaczego nabycie nowej umiejętności jest ważne i w jakim stopniu ważne jest osiągnięcie tej umiejętności dla efektywnego wykonawstwa muzycznego podczas egzaminu, koncertu czy konkursu,
• T – określić ramy czasowe pracy nad tymi umiejętnościami (okres tygodnia, miesiąca, semestru) oraz wyznaczyć momenty, w których będzie sprawdzał postępy w jakości opanowania nowej umiejętności.

Taki model pracy, choć wydawać się może sztuczny i nadmiarowo przeteoretyzowany, w rzeczywistości bardzo porządkuje system pracy ucznia nad swoimi muzycznymi uwarunkowaniami.

Teorie motywacji wewnętrznej

Motywacja wewnętrzna jest stanem, który wydaje się idealnym dla efektywności w procesie uczenia się i ćwiczenia na instrumencie. Z definicji jest to działanie w zgodzie z własnymi chęciami, a chęci to coś bardziej osobistego niż potrzeby, które mogą być ukształtowane także zewnętrznymi standardami. Można mieć bowiem potrzebę uczenia się, aby zdać do kolejnej klasy, ale wcale nie trzeba mieć na to chęci.

Teorie motywacji wewnętrznej podkreślają, że jedynym impulsem do realizacji jakiegoś zadania, a jednocześnie nagrodą za jego realizację, jest wewnętrzna chęć poznania danego zjawiska, nauczenia się nowych kompetencji, zadowolenie wynikające z zaspokajania własnej ciekawości czy eksploracji swoich możliwości. Jedyną nagrodą jest odczuwanie zadowolenia jako efektu swoich starań.

Aby możliwe było realizowanie różnych zadań z utrzymaniem motywacji wewnętrznej, według teoretyków niezbędne jest spełnienie trzech kryteriów:

• osoba powinna mieć przekonanie o własnych kompetencjach i wiarę, że poradzi sobie z danym wyzwaniem,
• osoba powinna mieć prawo do autonomii, czyli możliwości do samodecydowania co i jak chciałaby robić,
• osoba powinna mieć przestrzeń do budowania relacji prospołecznych, dzięki którym jej starania będą miały szansę być użyteczne dla innych.

Czy szkoła i relacja z nauczycielem jest więc przestrzenią do budowania wewnętrznej motywacji? Zdecydowanie tak. Kluczowym jest, aby nauczyciel był pierwszą osobą, która zapewni ucznia o jego kompetencjach, możliwościach, mocnych stronach, zaletach i opanowanych już umiejętnościach. To wzmocni ucznia w przekonaniu, że da radę sprostać kolejnym wyzwaniom. Otwarty nauczyciel powinien dać uczniowi choćby częściową autonomię w doborze repertuaru, lub tak uzasadnić wybór utworów, żeby uczeń będzie był ich ciekawy. Szkoła jest także przestrzenią, gdzie uczeń powinien mieć doskonałe warunki do dzielenia się własnymi umiejętnościami, do współpracy i poczucia bycia potrzebnym dla innych, szczególnie w kontekście muzykowania zespołowego.

Czy tylko czas i plan wystarczą, aby odnieść sukces?

W świetle przedstawionych powyżej modeli można stwierdzić, że motywacja jest jednak bardziej skomplikowanym procesem, niż proste realizowanie zadań zgodnie z planem. Motywacja uwzględnia nie tylko czynniki zewnętrzne, sytuacyjne, ale przede wszystkim te osobiste, psychologiczne, które determinują przekonania na temat własnej skuteczności.

Jednak tym, co łączy wszystkie modele i co może być finalnie najbardziej praktycznym wskazaniem jak motywować w procesie ćwiczenia jest przekonanie, że motywacja rodzi się z działania, z podjęcia pierwszego kroku aby zabrać się za pracę. W przypadku uczniów już samo otworzenie nut na pulpicie jest przejawem motywacji – a potem nie pozostaje nic więcej jak angażować się w każde 5 minut ćwiczenia.

Bibliografia:

Brophy, J. (2007). Motywowanie uczniów do nauki. Warszawa; Wydawnictwo Naukowe PWN.