Utwory dydaktyczne na fortepian Henryka Pachulskiego
Henryk Pachulski (1859-1921) był drugim po Maurycym Moszkowskim najbardziej znanym polskim autorem utworów o profilu pedagogicznym na przełomie XIX i XX wieku. Był on absolwentem klasy fortepianu Rudolfa Strobla, po czym studiował w Konserwatorium Moskiewskim u Mikołaja Rubinsteina i Pawła Pabsta. Spowodowało to przewartościowanie jego poglądów na technikę pianistyczną, lecz nie w sposób radykalny. Pewien klasyczny umiar w stosowaniu środków, który cechował pianistykę Rubinsteina i Pabsta, dopełnił i scalił klasyczny rys, wyniesiony ze szkoły pianistycznej Strobla, ale także wpisał się w tożsamy nurt estetyczny pochodzący ze szkoły kompozytorskiej Moniuszki i Żeleńskiego. Musimy pamiętać, że zaznaczający się nurt dydaktyczny w twórczości polskich kompozytorów przełomu XIX i XX wieku był związany ściśle z ich pracą zawodową: wielu z nich prowadziło regularne lekcje jako prywatni nauczyciele fortepianu, często ucząc również w instytutach i konserwatoriach muzycznych. Tak też było w przypadku Pachulskiego. Początkowo uczył prywatnie, później jako profesor Konserwatorium im. P. Czajkowskiego w Moskwie.
Przełomowe Etiudy
Etiudy, które pisał przez całe życie, są najbardziej wartościową pod kątem dydaktycznym i artystycznym pozycją w literaturze polskiej tego okresu. Dotychczas były one rozproszone po wielu opusach, gdyż autor często włączał je do zróżnicowanych cykli miniatur. Cenili je w swojej pracy dydaktycznej wybitni pianiści, kompozytorzy i pedagodzy, jak Sergiusz Rachmaninow, Aleksander Skriabin, Konstantyn Igumnow, Aleksander Goldenweiser czy Zbigniew Drzewiecki. Podobnie jak w przypadku utworów Moszkowskiego, etiudy Pachulskiego zapełniają lukę pomiędzy dziełami koncertowymi autorów romantycznych a szkolnymi kompozycjami powstałymi na początku XIX wieku. W odróżnieniu od kompozycji Moszkowskiego, są one w większości skupione na elementach faktury dwudźwiękowej. Szczególnym i ciekawym przypadkiem są etiudy kanoniczne, stanowiące w tej twórczości swoisty wyjątek. Wzorowane są na inwencjach dwugłosowych Jana Sebastiana Bacha i mają kształcić myślenie polifoniczne u młodych pianistów. Etiudy Pachulskiego są do tej pory idealnym materiałem dydaktycznym dla szkół średnich i wyższych. Ich schematyczna forma ułatwia pamięciowe opanowanie materiału przez młodych pianistów, co nie jest bez znaczenia.
Wpływ twórczości Roberta Schumanna
Niewątpliwie źródłem inspiracji dla literatury dydaktycznej nie zorientowanej jedynie na rozwój biegłości był – uznawany w tym czasie za modelowy przykład zbioru dla początkujących wykonawców – Album dla młodzieży Roberta Schumanna, który stał się pod koniec XIX wieku jedną z najbardziej popularnych pozycji używanych w edukacji młodych pianistów, obok etiud Czernego, Cramera czy Berensa. W odróżnieniu od tych ostatnich, Album Schumanna był jednak uważany za zbiór kształtujący młodego pianistę nie tylko od strony technicznej, lecz także artystycznej. Jako jeden z pierwszych tego typu zbiorów zawierał przesłanie, że edukacja młodego wykonawcy nie polega jedynie na uformowaniu elementów technicznych (co nadal silnie cechowało system konserwatoryjny), lecz przede wszystkim na rozwijaniu wyobraźni muzycznej i wrażliwości słuchowej. Był on pod tym względem pozycją wręcz prekursorską i możemy z całą pewnością stwierdzić, że to właśnie dzięki zbiorowi miniatur Schumanna nastąpiła w I połowie XX wieku kodyfikacja podstawowych elementów nauczania początkowego. Podstawowe, przestrzegane do dnia dzisiejszego założenia edukacji początkowej gry na fortepianie, bazujące na metodzie psychologicznej, zdefiniowała i ustaliła w swoich słynnych publikacjach Margit Varro.
Pachulski, wzorując się na zbiorze Schumanna, a być może również na powstałym pod jego wpływem Albumie dla młodzieży op. 39 Piotra Czajkowskiego, skomponował własny Album pour la jeunesse op. 23. Jak widać, już sam tytuł nawiązuje ściśle do dzieł słynnych romantyków. W odróżnieniu od pierwowzoru, nie jest on jednak przeznaczony dla uczniów początkujących, a raczej – podobnie jak zbiór Czajkowskiego oraz inne utwory Pachulskiego o przeznaczeniu dydaktycznym – dla uczniów wyższych lat. Nie następuje w nim stopniowanie trudności poszczególnych miniatur, tak charakterystyczne dla koncepcji schumannowskiej. Są to jednak kompozycje prostsze od etiud i o wiele bardziej zróżnicowanej problematyce, posiadające do tej pory istotną wartość dydaktyczną.
Marek Szlezer